Δασικές Πυρκαγιές στην Ελλάδα 2000 - 2014: Η Μεθοδολογία

Ένας από τους τομείς που παρακολουθώ τον τελευταίο ένα-ενάμισι χρόνο είναι αυτός της Data-Driven Journalism (ή εν συντομία Data Journalism), δηλαδή της Δημοσιογραφίας των Δεδομένων.

Συνοπτικώς, η Δημοσιογραφία των Δεδομένων αφορά στο συνδυασμό της διαδραστικής οπτικοποίησης βάσεων δεδομένων με τις παραδοσιακές μορφές δημοσιογραφίας (ρεπορτάζ-ανάλυση σε κείμενο και φωτογραφία ή βίντεο), προκειμένου να αναδειχθεί στην επικαιρότητα ένα άγνωστο ζήτημα ή να αναλυθεί περισσότερο ενδελεχώς ένα ζήτημα που κυριαρχεί στο δημόσιο διάλογο.

Η χρήση των δεδομένων προκειμένου να υποστηριχθεί μία δημοσιογραφική ιστορία μπορεί να αποδειχθεί πολύ σημαντική, καθώς οι αριθμοί μπορούν να αποκαλύψουν πτυχές οι οποίες δεν γίνονται «ορατές» με την παραδοσιακή δημοσιογραφική ανάλυση ή ρεπορτάζ. Για παράδειγμα, ένας Αμερικανός δημοσιογράφος μπορεί να ανακαλύψει και να εξιστορήσει με τον πιο γλαφυρό τρόπο ιστορίες ανθρώπων που ζουν στη φτώχεια ή που έχουν ξεφύγει από αυτήν, αλλά δεν έχει την ικανότητα και τη διαθεσιμότητα ώστε να διερευνήσει τις τάσεις που διαμορφώνονται στην κοινωνική κινητικότητα σε διαπολιτειακό επίπεδο. Με την ανάλυση των σχετικών δεδομένων, όμως, έχει ταυτόχρονα τη δυνατότητα να συμπεριλάβει στην ιστορία του και τις δύο αυτές πτυχές, δημιουργώντας μία πολύ περισσότερο ολοκληρωμένη και ελκυστική ανάλυση.

Σημαντικό ρόλο για την ανάπτυξη της Δημοσιογραφίας των Δεδομένων έπαιξε και εξακολουθεί να παίζει το κίνημα για τα Ανοιχτά Δεδομένα και οι κατά χώρες νομοθεσίες σχετικά με την Ελευθερία της Πληροφορίας. Ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, πολλοί δημόσιοι οργανισμοί δημοσιεύουν απευθείας στο Διαδίκτυο τα δεδομένα τους ή τα παραδίδουν σε δημοσιογράφους κατόπιν αιτημάτων, επιτρέποντάς τους όχι απλώς να συμπληρώνουν τις αναλύσεις τους αλλά και να ελέγχουν με πολύ πιο αποτελεσματικό τρόπο την δημόσια ζωή της χώρας τους.

Κυρίαρχο στοιχείο στη Δημοσιογραφία των Δεδομένων είναι η οπτικοποίησή τους: από τους απλούς πίνακες και γραφήματα και τα περισσότερο καλλιτεχνικά infographics, στην Δημοσιογραφία των Δεδομένων χρησιμοποιούνται οι διαδραστικοί πίνακες ή χάρτες ή ακόμη και διαδικτυακές εφαρμογές που ενσωματώνονται στο δημοσιογραφικό κείμενο και επιτρέπουν στους αναγνώστες να εξερευνήσουν και οι ίδιοι για λογαριασμό τους τα δεδομένα που παρατίθενται.

Παρ' ότι η οπτικοποίηση και η παράθεση των δεδομένων είναι το κυρίαρχο σημείο στην Δημοσιογραφία των Δεδομένων, αυτό δεν σημαίνει ότι εγκαταλείπονται ή “παραγκωνίζονται” τα παραδοσιακά στοιχεία της δημοσιογραφίας. Τα δεδομένα λειτουργούν ως επαυξητικά στοιχεία της δημοσιογραφικής ανάλυσης, των συνεντεύξεων, των δηλώσεων, των περιγραφών και των αναδρομών που συνθέτουν την ιστορία.

Ως ένας χώρος που παρακολουθώ και με ενδιαφέρει να αναπτύξω τη δραστηριότητά μου, και με αφορμή την πρόσφατη επαναφορά στην καλοκαιρινή ατζέντα των μέσων ενημέρωσης των καταστρεπτικών πυρκαγιών ανά την ελληνική επικράτεια, παρουσιάζω παρακάτω την πρώτη μου απόπειρα στο συγκεκριμένο «κλάδο», η οποία δημοσιεύεται στην The Huffington Post Greece και εξηγώ τα βασικά στοιχεία της μεθοδολογίας που χρησιμοποίησα (ή που απέφυγα) για όσους ενδιαφέρονται να αντιπαραβάλουν τα αποτελέσματα και, βεβαίως, να προωθήσουν την ανάλυση σχετικά με τις δασικές πυρκαγιές στην Ελλάδα.

Οι βάσεις δεδομένων
Οι χρησιμοποιηθείσες βάσεις δεδομένων για την εξαγωγή στοιχείων σχετικά με τις δασικές πυρκαγιές στην Ελλάδα και το σύνολο της έκτασης των δασικών στρεμμάτων που έχουν καεί προέρχονται από το Πυροσβεστικό Σώμα Ελλάδος, όπως έχουν αναρτηθεί στο data.gov.gr, την πλατφόρμα που έχει δημιουργήσει το Υπουργείο Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης (πρώην Μεταρρύθμισης) για τη συγκέντρωση ανοιχτών δεδομένων από φορείς του ευρύτερου ελληνικού κράτους. Η πρωτογενής πηγή των δεδομένων στο Διαδίκτυο είναι η ίδια η ιστοσελίδα του Πυροσβεστικού Σώματος.

Οι τρεις βάσεις δεδομένων καταγράφουν όλα τα συμβάντα τα οποία έχουν πραγματοποιηθεί σε αγροτοδασικές περιοχές (σε αντιδιαστολή με τα συμβάντα εντός αστικού ιστού) στα οποία επενέβη το Πυροσβεστικό Σώμα στην ελληνική επικράτεια στην περίοδο 2000-2012 και στα έτη 2013 και 2014.

Για την περίοδο 2000-2010 καταγράφονται τα εξής στοιχεία:
-    Η Υπηρεσία και το Δασαρχείο που επελήφθη του κάθε συμβάντος.
-    Η Περιοχή-Τοποθεσία, ο Δήμος και ο Νομός στους οποίους εκδηλώθηκε κάθε συμβάν.
-    Η Ημερομηνία και Ώρα Έναρξης και η Ημερομηνία και Ώρα Κατάσβεσης του κάθε συμβάντος.
-    Τα στρέμματα καμμένης έκτασης σε Δάση, Δασική Έκταση, Άλση, Χορτολιβαδικές Εκτάσεις, Καλάμια-Βάλτους, Γεωργικές Εκτάσεις, Υπολείμματα Καλλιεργειών και Σκουπιδότοπους ανά συμβάν.

Για την περίοδο 2011-2014 προστίθενται επιπλέον τα εξής στοιχεία:
-    Το προσωπικό του Πυροσβεστικού Σώματος, Πεζοπόρων Τμημάτων, Εθελοντών, Στρατού και Άλλων Δυνάμεων που συνέβαλαν στην αντιμετώπιση κάθε συμβάντος.
-    Το σύνολο Πυροσβεστικών Οχημάτων, Οχημάτων ΟΤΑ, Βυτιοφόρων, Μηχανημάτων και Ελικοπτέρων που χρησιμοποιήθηκαν στην αντιμετώπιση κάθε συμβάντος.
-    Ο τύπος των Εναερίων Μέσων που χρησιμοποιήθηκαν στην αντιμετώπιση κάθε συμβάντος.

Ποια δεδομένα χρησιμοποίησα
Στόχος της ανάλυσης ήταν να διερευνήσω πόσα στρέμματα δάσους έχουν καεί στην Ελλάδα για την περίοδο που υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία (και να εξάγω κάποια χρήσιμα στατιστικά στοιχεία σχετικώς). Για το λόγο αυτό ασχολήθηκα μόνο με τα στοιχεία που αφορούν στα στρέμματα καμμένης έκτασης δάσους ή δασικής έκτασης για κάθε συμβάν και στα στοιχεία που αφορούν στο ίδιο το συμβάν (σημείο, ημερομηνία έναρξης και κατάσβεσης και αρμόδια πυροσβεστική υπηρεσία).

Τρία είναι τα βασικά μεγέθη που προκύπτουν από τα χρησιμοποιηθέντα στοιχεία: ο συνολικός αριθμός των αγροτοδασικών πυρκαγιών (155.607), ο αριθμός των αγροτοδασικών πυρκαγιών κατά τις οποίες κάηκε η οποιαδήποτε ποσότητα δάσους ή δασικής έκτασης (31.354) και η συνολική καμμένη δασική έκταση (3.755.458,51 στρέμματα). Για τον υπολογισμό της καμμένης δασικής έκτασης έχω αθροίσει μόνο τα στρέμματα δάσους και τα στρέμματα δασικής έκτασης που έχουν καεί σε κάθε συμβάν. Έτσι, για παράδειγμα, αν σε ένα συμβάν έχει καεί 1 στρέμμα δάσους και 1 στρέμμα δασικής έκτασης, στην ανάλυσή μου αυτό ισούται με 2 καμμένα δασικά στρέμματα. Δεν έχω υπολογίσει πόσα στρέμματα των λοιπών περιπτώσεων εκτάσεων που ανεφέρθησαν παραπάνω κάηκαν σε κάθε συμβάν καθώς δεν ήταν αυτός ο στόχος της ανάλυσης.

Με μία βασική στατιστική επεξεργασία αυτών των στοιχείων μπορούμε να βρούμε και άλλα χρήσιμα, όπως κατά ποια έτη σημειώθηκαν οι περισσότερες πυρκαγιές, σε ποιους νομούς κάηκαν τα περισσότερα δασικά στρέμματα, ή ποιες υπηρεσίες ήταν οι περισσότερο «δραστήριες» κατά την περίοδο αναφοράς και ούτω καθεξής.

Ποια δεδομένα δεν χρησιμοποίησα
Δύο κύρια βασικά στοιχεία της βάσης δεδομένων (τα οποία θα μπορούσαν δυνητικά να έχουν οδηγήσει και σε πολύ ενδιαφέρουσες αναλύσεις): αφενός τις ημερομηνίες έναρξης και κατασβέσεως κάθε περιστατικού και το καταγραφέν γεωγραφικό του σημείο.

Και για τις δύο παραμέτρους οι λόγοι είναι απλοί:
Για τις ημερομηνίες, εάν διατρέξετε τη βάση δεδομένων θα προσέξετε ότι σε πολλές περιπτώσεις η εισαγωγή των δεδομένων είναι λανθασμένη, καθώς αναφέρονται έτη που δεν έχουμε συμπληρώσει καν ακόμη (2100 κοκ.), ή το έτος της κατάσβεσης να είναι πριν το έτος της έναρξης και λοιπά. Με ένα γρήγορο «σκαννάρισμα» της βάσης είναι δυνατόν να εντοπίσεις και να «καθαρίσεις» τις περιπτώσεις που πρόκειται για ένα απλό λάθος αναγραμματισμού του εισαγωγέα των δεδομένων (πχ. αντί για έτος 2001 να έχει εισαχθεί έτος 2011 ή 2100), αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις που η απλή λογική δεν επιτρέπει να ξεκαθαρίσεις εάν πρόκειται για τέτοιου είδους λάθος ή εάν μία πυρκαγιά έκαιγε πράγματι για μερικούς μήνες ή μερικά χρόνια (πχ. φερ’ ειπείν η ημερομηνία έναρξης να είναι 6/1/2006 και της κατάσβεσης 1/6/2006). Προτίμησα να αφήσω προς το παρόν για μία άλλη στιγμή και περίσταση τη διασταύρωση και το «καθάρισμα» των ημερομηνιών (αν είναι κάτι πάνω στο οποίο σε ενδιαφέρει να συμβάλεις, στείλε μου ένα μήνυμα), καθώς ενδεχομένως θα μπορούσαν να δείξουν «μοτίβα» στη σειρά και στους χρόνους με τους οποίους εκδηλώνονται οι δασικές πυρκαγιές στην Ελλάδα.

Για την τοποθεσία κάθε πυρκαγιάς, τα στοιχεία που δίνει το Πυροσβεστικό Σώμα αφορούν στην ολογράφως καταγραφή του γεωγραφικού σημείου ή περιοχής στην οποία εκδηλώθηκε και όχι σε μία αριθμητική καταγραφή του γεωχωρικού της στίγματος (γεωγραφικό μήκος, γεωγραφικό πλάτος). Αυτό σημαίνει ότι, σε περίπτωση που το Πυροσβεστικό Σώμα δεν διαθέτει σε δικό της μη δημοσιοποιημένο αρχείο τα γεωχωρικά στίγματα των πυρκαγιών, τότε τα γεωχωρικά στίγματα θα πρέπει να αναβρεθούν χειροκίνητα μέσω τρίτων υπηρεσιών (και πάλι, αν είναι κάτι πάνω στο οποίο θα ήθελες να βοηθήσεις, επικοινώνησε!). Αυτό δημιουργεί αφενός το πρόβλημα του χρόνου (υπενθυμίζω 31.354 πυρκαγιές που έκαψαν δασική έκταση) και αφετέρου της ακρίβειας του εξαχθέντος γεωχωρικού στίγματος. Για παράδειγμα, για το χάρτη των 100 περισσότερο καταστρεπτικών πυρκαγιών που συμπεριλαμβάνεται στην ανάλυσή μου, χρησιμοποίησα τους Google Maps προκειμένου να εξάγω το γεωχωρικό στίγμα με βάση το καταγεγραμμένο γεωγραφικό σημείο. Ωστόσο, σε πολλές (αν όχι στις περισσότερες περιπτώσεις) το γεωγραφικό σημείο σε επίπεδο Τοπικής Κοινότητας ή Οικισμού που καταγράφεται από το Πυροσβεστικό Σώμα δεν ανευρίσκεται από μία υπηρεσία όπως οι Google Maps και το γεωχωρικό στίγμα πρέπει να καταγραφεί σε επίπεδο Δημοτικού Διαμερίσματος ή ακόμη και Δήμου. Ένα ακόμη χειρότερο πρόβλημα είναι η μη ανεύρεση κανενός στίγματος σχετικού με το καταγεγραμμένου σημείου. Τρία παραδείγματα στον δικό μου χάρτη είναι ο Μπρόγκος Σάμου, η Μάνα-Πιρνάρα (;) Σάμου και ο Άγιος Νικόλαος στα Καμπιά Βοιωτίας. Για τις περιπτώσεις αυτές χρησιμοποίησα κάποιο τυχαίο ή κοντινό σημείο. Άλλο παράδειγμα ήταν η περιοχή Λαχνός στα Κύθηρα όπου, καθώς δεν ανευρίσκεται από τους Google Maps, κατέφυγα στη αναζήτηση αναλυτικού χάρτη του νησιού και αντιστοίχηση του σημείου με ένα σημείο πάνω στους Google Maps.

Οπτικοποίηση
Για την οπτικοποίηση χρησιμοποίησα το λογισμικό Tableau (παρέχει και δωρεάν έκδοση για δημοσιογράφους, με όλες τις βασικές λειτουργικότητες). Ελλείψει των απαραίτητων τεχνικών γνώσεων για την ανάπτυξη κάποιας javascript εφαρμογής φερ’ ειπείν, η οπτικοποίηση είναι αρκετά βασική καθώς περιορίζεται σε διαδραστικούς πίνακες, γραφήματα και τον χάρτη, από τα οποία ωστόσο μπορούν να εξαχθούν αρκετά χρήσιμα συμπεράσματα. Κάποια μπορείτε, όπως ανέφερα και στην αρχή, να τα διαβάσετε εδώ.